بناء حرم مطهر حضرت معصومه(س)

پس از دفن حضرت فاطمه معصومه(س) در باغ بابلان، برای اولین بار،‌ بر فراز تربت پاک «آن حضرت» سایبانی از (بوریا) به امر «موسی بن خزرج» به پا شد که با مرور زمان از بین رفت تا اینکه در اواسط قرن سوم، 50 سال پس از رحلت حضرت معصومه(س)، توسط زینب دختر امام جواد(ع) قبه ای از آجر و گچ بر سر تربت که به صورت برجی ساخته شده بود، بنا نهاد و بعداً چند تن از زنان خاندان عصمت در داخل حرم دفن شدند (میمونه و ام محمد دختر موسی المبرقع – زینب دختر امام جواد(ع)) که بقعه ای روی آن ساختند که از دور سه گنبد نمایان بود. 33

در سال 350 ه درب بزرگی در حرم مطهر نصب گردید و تا اینکه در سال 457 ه «میر ابوالفضل عراقی» وزیر طغرل سلجوقی گنبدی را بنا کرد و «امیر مظفر احمد»،‌ پادشاه آل مظفر در سال 605 ه مرقد را با کاشی های زیبا مزین نمود که تا عصر صفوی به همان صورت بود. 34

شاه اسماعیل صفوی در سال 925 ه ق گنبد را خراب نمود و گنبد جدیدی ساخت. ایوان شمالی یا ایوان طلا را با کاشی های معرق و فیروزه فام مزین نمود که بعدها فتحعلی شاه و ناصر الدین شاه این ایوان را طلاکاری کردند و شاه اسماعیل نیز شالوده صحن عتیق را ریخت. اقدامات فوق توسط دختر شاه اسماعیل به نام شاه بیگم انجام شد که مربی و منشی دیوان او «عماد بیک» می باشد که برخی از تاریخ نویسان محلی، ساخت گنبد دوم را به ایشان نسبت داده اند. 35

شاه تهماسب برای مرقد ضریحی از کاشی ساخت و ایوان جنوبی مدرسه فیضیه را بنا کرد،‌ شاه عباس اول ضریح بهتری را نصب نمود و شاه عباس دوم صحن زنانه را در جنوب آستانه مبارکه ساخت، شاه سلیمان، گنبد را تعمیر نمود و مزین به گل های زنبق با طلا و لاجورد کرد. خشت های زراندودی به کار برد و مأذنه طلای صحن عتیق را نیز ساخت. خشت های طلا گنبد از بقایای خشت های طلائی است که نادرشاه در گنبد حضرت علی (ع) بکار برده و اضافه اش را به قم حمل نمودند که بعدها فتحعلی شاه آنها را برای ساختن گنبد استفاده کرد. در سال 1222 ه ق دو درب بسیار عالی در حرم نصب گردید و کف حرم و زیر پای ضریح با سنگ های مرمر مفروش شد و بعدها مدرسه دار الشفا و سپس مسجد بالاسر در سال 1236 ه ق بنا شد. نوه فتحعلی شاه درسال 1245 ه ق داخل گنبد را مقرنس نموده و با آئینه آراسته کرد و در سال 1275 ه ق ناصر الدین شاه ضریح نقره ای را مرمت نمود. 3

ایوانهای حرم مطهر

ایوان طلا:

 ایوان طلا و دو ایوان کوچک تر جنب آن که درشمال روضه مقدسه واقعند، در سال 925 ه. ق توسط شاه اسماعیل صفوی از کاشی های معرق لاجوردی با سقف ساخته شد. بر فراز این ایوان کتیبه ای به خط ثلث سفید در زمینه لاجوردی، گرداگرد ایوان دیده می شود که متن آن را حدیث نورانی «الا و مَن ماتَ عَلی حُبِّ آلِ مُحَمَّد ماتَ شَهیدا...» تشکیل می دهد.

پس از این کتیبه، بدنه ایوان تا دو متر آراسته به کاشی های معرق و بعد از آن، کتیبه سراسری دیگری به چشم می خورد که بالای آن مقرنس های سقف ایوان با خشت های طلا آراسته شده است. طلاکاری ایوان در سال 1267 ه. ق به پایان رسیده که بانی طلاکاری بخشی از آن فتحعلی شاه و قسمتی دیگر از آن ناصر الدین شاه قاجار می باشد. ارتفاع ایوان طلا 80 / 14 متر وعرض آن 8‌ متر می باشد، در دو طرف ایوان طلا  دو ایوان کوتاه تر قرار دارد که به کاشی های معرق آراسته شده است.

روبروی ایوان طلا، ایوان مدرسه فیضیه است که وجود نقاره خانه در بالای آن باعث زیبایی این صحن گردیده است. این ایوان در سال 925 ساخته شد که ارتفاع آن

 50 / 14 متر، عرض آن 4 متر و دهانه آن 5 / 6 متر است.

ایوان آینه:

ایوان آینه در جانب شرقی حرم مطهر و در صحن جدید قرار دارد که به خاطر آینه کاری آن، به ایوان «آینه» معروف است. این ایوان در سال 1302 ه ق توسط علی اصغر خان اتابک، معروف به امین السلطان، بنا و تکمیل گردید.

در پایین دیوار ایوان، به بلندی بیش از یک متر سنگ مرمر به کار رفته و هر بدنه آن با یک قطعه سنگ آراسته شده و از بالای آنها بدنه ایوان تا سقف آینه کاری شده است. در کمربند ایوان، کتیبه ای سراسری از سنگ مرمر وجود دارد که به خط ثلث آیه شریفه «اللّه نورُ السمواتِ و الارضِ ...» بر آن نقش بسته است.

بین ایوان و رواق شرقی حرم، ایوان کوچکی است که مانند ایوان اصلی با آینه کاری تزیین شده و برسر در آن حدیث شریف «مَن زار فاطمه بِقُم فَلَهُ الجَنَه» به خط نستعلیق مشکی دیده می شود. این مجموعه هنری کار هنرمند مشهور دوره قاجار، استاد حسن معمار قمی، است که به دستور میرزا علی اصغر خان اتابک (امین السلطان) بنا شده است.

ارتفاع ایوان آینه از سطح صحن 80/14 متر، عرض آن 87/7 متر و طول آن 9 متر است. این ایوان دارای چهار ستون سنگی به ارتفاع 11 متر می باشد که در جلو ایوان نصب شده و دو ستون دیگر در عمارت تالارچه در دو طرف همین ایوانست.

گلدسته ها

مناره های صحن عتیق: در صحن عتیق بر فراز ایوان طلا دو مأذنه استوانه ای رفیع قرار دارد، پوشش مأذنه های کاشی گرهی به شکل مارپیچ است که در میان پیچ ها با نام های مبارک «اللّه، محمد، علی» به خط بنایی نوشته شده است، این مأذنه ها به دستور «شهاب الملک محمد حسن خان شاهسون» در سال 1285 ه . ق ساخته شده که قبه آن در سال 1301 ه. ق توسط «کامران میرزا» فرزند ناصر الدین شاه طلاکاری گردید. ارتفاع این مناره ها از سطح زمین 20/33 متر و قطرشان 5/1 متر می باشد.

مناره های ایوان آینه:

مناره‌های ایوان آینه که بر فراز پایه های دو طرف ایوان بنا شده از بلندترین بناهای آستانه هستند که هر یک دارای دو  راه پله می باشد. ارتفاع این مناره ها از سطح بام 28 متر و از کف صحن 80/42 متر است. محیط آن 30/3 متر می باشد که از آثار امین السلطان و به معماری استاد حسن قمی می باشد. این مناره ها از نظر اسلوب ساختمانی به اشکال مختلف است. قسمت اول از سطح بام تا سه متر مضلع و قسمت دوم به ارتفاع 50 سانتیمتر مقرنس و بعد از آن به ارتفاع یک متر مدّور است. روی آن به ارتفاع 5/2 متر مثمن و بالای آن تا زیر طارمی چوبی، به شکل استوانه می باشد و در زیر طارم، کتیبه ای است به خط کوفی به ارتفاع 8 سانتیمتر و سپس مقرنس می باشد. پوشش هر دو مناره از بالا تا پایین سرتاسر کاشی گرهی است که در میان آنها نام خداوند متعال دیده می شود.

مناره های صحن بزرگ

دو مأذنه در صحن بزرگ (نو یا اتابک) ‌وجود دارد که رو به روی ایوان آینه واقع شده است و تا سال های اخیر مؤذنین در بالای آن اذان می گفتند. 37

رواق های حرم:‌

محدوده نزدیک به ضریح مطهر را رواق می نامند. مهمترین رواق های حرم مطهر عبارتند از: رواق بالا سر، دار الحفاظ، آینه (شهید بهشتی) و رواق پیشرو.

رواق بالا سر:

شامل همان محوطه ای است که بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر را در برگرفته است. فضای این رواق با آینه کاری و گچکاری بسیار زیبا آراسته شده است.

رواق دار الحفاظ:

 محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر می باشد که از سابق در این محل خادمین و قاریان قرآن مراسم ویژه ای داشتند و خطبه شام گاهی خُدّام در این محل انجام می شود.

رواق آینه شهید بهشتی:

 این رواق دربخش زنانه پایین پای حضرت قرار دارد. در سال های اخیر تعمیراتی در آن صورت گرفت که محل باشکوهی برای زیارت خواهران فراهم آمده است.

رواق پیشرو:

 محوطه بین مسجد طباطبایی و ضریح مطهر می باشد که سال ها محل برگزاری مراسم خطبه صبحگاهی و عرض ادب خُدّام آستانه بوده و هم اکنون نیز این سنت ادامه دارد.

صحنهای حرم مطهر

صحن نو (‌اتابکی):

بنای صحن نو را «ابراهیم امین السلطان» درسال 1299ه.‌ق شروع نمود، بعد از مرگ او، پسرش علی اصغر اتابک به تکمیل بنای این صحن همت گماشت و در سال 1302 ه.ق آن را به پایان رساند. این صحن زیبا دارای چهار ایوان شمالی، جنوبی و غربی است، ایوان شمالی که ورودی آن از میدان آستانه است و ایوان جنوبی که ورودی آن از طرف قبله و ایوان شرقی که ورودی آن خیابان ارم می باشد و ایوان غربی همان ایوان آینه است که در هر یک از ایوان ها، ظرایف و آثار هنری معماری خاصی به کار رفته است. وجود این ایوان ها به ویژه ایوان آینه و قرار گرفتن حوض چند ضلعی در وسط صحن مطهر، زیبایی این مکان مقدس را چند برابر کرده است.

صحن عتیق (قدیم):

صحن عتیق از بناهای شاه اسماعیل صفوی است که اولین صحن بنا شده در بارگاه مبارکه حضرت معصومه (س) می باشد. این صحن بین چهار ایوان زیبا قرار گرفته است: ایوانی با عظمت در جنوب که همان ایوان طلا و ورودی صحن مطهر است، ایوانی در شمال که ورودی فیضیه به صحن را تشکیل می دهد، ایوانی در غرب که ورودی مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ایوان ورودی صحن عتیق به صحن نو قرار دارد.

در اطراف این صحن ایوان های مجلل و حجرات متعدد با زیبایی خاص وجود دارد، که از سال 1377 شمسی به دستور تولیت آستانه مقدسه مورد تعمیرات اساسی قرار گرفته است.

مساجد حرم مطهر

عنوان احکام مسجد فقط در دو نقطه از مجموعه آستانه جاری است، یکی محوطه جلوی محراب مسجد طباطبایی و دیگری محوطه ای در رواق بالاسر حضرت معصومه (س)، لذا بقیه مناطق احکام خاص مسجد را ندارد و بعدها نام مسجد بر مجموعه اطراف گذارده شده ا ست.

مسجد بالاسر:

 مسجد بالاسر از زیباترین رواق های آستانه و محل تشکیل مجالس عمومی و نماز جماعت است که در سمت مغرب روضه مطهره واقع شده است. این مسجد از بناهای شاه اسماعیل صفوی بود که در دوران صفویه به عنوان مهمان سرای آستانه شمرده می شد و در عهد قاجاریه تجدید بنا شد و به عنوان بزرگترین مکان سرپوشیده از اماکن متبرکه آستانه به شمار آمد. این فضا در سال 1338 ه.ق با ضمیمه شدن زمینی در غرب مسجد افزایش یافت و بر سه ستون قطور آجری استوار شد.

مسجد طباطبایی:

 مسجد طباطبایی با گنبد پنجاه ستونی به جای صحن زنانه قدیم در جنوب روضه مطهره ساخته شده است. بانی این گنبد و مسجد با عظمت مرحوم  حاج آقا محمد طباطبایی،‌فرزند حاج آقا حسین قمی، است. بنای این مسجد از سال 1360 تا 1370 ه. ق به طول انجامید.

مسجد شهید مطهری:

 این مسجد به جای موزه سابق ساخته شده و با کاشی کاری های جدید جلوه زیبایی دارد، بیشتر مراسم مذهبی حرم مطهر در این محل برگزار می شود.

طرح توسعه حرم مطهر

از آنجایی که حرم مطهر سالانه پذیرای بیش از 14 میلیون زائر از تمام نقاط کشور می باشد، ضرورت توسعه و گسترش حرم مطهر به خوبی نمایان است. لذا با انجام اقدامات قبلی از سال 1378 طرح توسعه حرم مطهر به عنوان یک طرح ملی مطرح شده که هم اکنون در ناحیه ضلع جنوبی حرم مطهر توسط وزارت مسکن و شهرسازی آخرین مراحل خود را طی می کند و قسمت  اعظم آن مورد بهره برداری قرار گرفته است. این طرح خصوصیات خاصی دارد که اجمالاً دارای دو شبستان بزرگ و دو صحن و توابع دیگر می باشد، و حدود 48000 متر مربع فضای سرپوشیده به مجموعه حرم اضافه شده است.

38