در پیدایش شهر قم و قدمت تاریخی آن نظرات گوناگونی از مورخان به یادگار مانده است . برخی از آنان بنای این شهر را به تهمورث ، سومین پادشاه پیشدادی نسبت داده اند.
در سند مکتوبی که به خط پهلوی به نام « خسرو کوازان و ریزکی » از عهد ساسانیان باقی مانده است از زعفران قمی و نزهتگاه قم سخن به میان رفته است که این خود نمایانگر وجود این شهر در آن تاریخ می باشد . بعضی دیگر از تاریخ نویسان آن را به دوران بهرام گور ، پادشاه سلسله ساسانی و برخی دیگر یادی از هخامنشیان داشته اند و آنان را در شکل گیری این شهر سهیم دانسته اند. همچنین « ناصری » از تاریخ نگارانی است که در مجموعه خویش ، پیدایش شهر قم را به دستور « کیخسرو » یکی از پادشاهان کیان یاد کرده است ؛ وی می نویسد :
« در عهد سلاطین کیان ، قم محل اجتماع آب رودخانه های فرقان و اناربار و چراگاه رمه کیقباد بود ؛ لیکن در وقت لشکر کشی « کیخسرو » به توران بر اساس حکم پادشاه بیژن پسر گیو ، بابر قمرود را شکافته و آب را به طرف مسیله جاری ساخته و این اراضی از آب خارج گشته است ».
اما آنجا که تاریخ بدان شهادت می دهد آن است که قم قبل از ظهور اسلام، دارای شهرت و رشد چندانی نبوده است؛ گو اینکه به سبب وجود رودخانه ای بزرگ و پر آب در کنار این جایگاه، تنها محل تجمعی به منظور استراحت در بعضی از فصلها بوده است. هر چند بعضی از تاریخ نویسان از جمعیت زیاد این شهر قبل از اسلام نیز نامی به میان آورده اند.
اسامی شهر
«قم» نامی است آشنا که در کلام اهل بیت علیهم السلام و کتب تاریخ نویسان معروف جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است؛ اما اینکه نامگذاری این سرزمین در چه زمان بوده است و چه کسی این شهر را بدین نام خوانده است، ما را به کنکاش پیرامون نام قم و سبب این نامگذاری می کشاند.
احمد بن ابی عبدالله برقی می نویسد :
«شهر قم را از برای آن قم نهادند که در ابتدای حال، محل جمع شدن آب بوده است و هیچ رهگذری برای عبور نداشته است و در طرف آن انواع گیاه و سبزه پدید آمده است و در (زبان) عرب جمع شدن آب را قم گویند».
در جای دیگر آمده است :
«بر اثر جمع شدن و رویش علفزارها (در این سرزمین) صحرا نشینان در آن نقطه تجمع کردند و چادرهایی برای سکونت بنا نموده اند که به آن خانه ها و چادرها «کومه» می گفتند با گذشت زمان کومه را مخفف کردند و «کُم» گفته و سپس معرب (به تلفظ عربی) کردند و قم خواندند.»
همچنین وجه دیگری در این باره ذکر کرده اند :
اینکه «کُم» به وسیله اشعری ها از کمندان (که یکی از قریه های تشکیل دهنده شهر قم بود) گرفته شده و به منظور تخفیف در تلفیظ آن، قسمت دوم آن را حذف کرده و «کُم» نامیدند و کاف را تبدیل به قاف نمودند و گفتند قم.»
مدرسه فیضیه
مدرسه فیضیه یکی از پرآوازه‌ترین حوزه‌های علوم دینی در جهان است. این مدرسه از نیمه نخستین قرن سیزدهم هجری قمری جایگزین بنای «مدرسه آستانه» شده و به اعتبار متون معتبر تاریخی از میانه قرن ششم هجری قمری وجود داشت و در عصر صفوی تجدید بنا شده است. بنای مدرسه چهار ایوانی است و در دوطبقه با 40 حجره تحتانی متعلق به عصر قاجار و 40 حجره فوقانی متعلق به قرن چهاردهم هجری قمری با هدایت آیت‌الله حائری یزدی، بر فرازحجره‌های پیشیندر گرداگرد میانسرا(حیاط مرکزی) بنا گردید.
قدیمی‌ترین بخش مدرسه، ایوان جنوبی آن است که با تاریخ 939 ه.ق و مزین به کاشی کاری‌های زیبای معرق متعلق به عصر صفوی است و سردر صحن عتیق آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه(س) محسوب می‌شود.
مسجد اعظم
مسجد اعظم در جبهه غربی آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) به سعی و اهتمام آیت الله بروجردی در سال 1334 هجری شمسی توسط استاد «حسین‌بن محمدمعمار» معروف به «لرزاده» بنا گردید. این مسجد که به جهت عظمت و بزرگی، مسجد اعظم نام گرفته در زمره مساجد سه ایوانی است و شبستان گنبد‌دار آن که سراسر مزین به کاشی‌های معرق است، در ضلع جنوبی صحن واقع شده و ازطریق مسیرهای جانبی به دو شبستان ستو‌ن‌دار شرق و غرب مرتبط است.
مجموعه مسجد اعظم از سمت شرق با مسجد بالا سر و صحن عتیق حرم مطهر و از جنوب عرب به خیابان ساحلی رودخانه و گنجینه حرم مطهر مرتبط می‌باشد.
صنایع دستی
در سطح استان قم و بویژه در مناطق روستایی آن تولید صنایع دستی متنوعی رواج دارد که ذیلاً به معرفی آن می پردازیم.
قالی بافی:
سابقه قالی بافی در قم به قبل از جنگ جهانی دوم می رسد. توجه بازارهای جهانی به قالی ایران سبب شد تا قم مرکز مهمی جهت عرضه تولیدات قالی در روستاها و توابع آن در شهرستان قم باشد.
محصولات تولید شده با گره فارسی درابتدا با پشمی نه چندان ظریف راهی بازار می شدند، در برخی از این تولیدات بخشهایی از قالیچه تولید شده با استفاده از ابریشم دارای درخشندگی بیشتری می شود. این نوع قالیچه ها تحت عنوان گل ابریشم بزودی بازار انواع دیگر را تحت الشعاع خود قرار داد. لکن برخی از بافندگان پا را از این نیز فراتر نهادند و به بافت قالیچه هایی تمام ابریشم همت گماشتند.
قالیچه های تمام ابریشم و یا قالیچه های کرک و ابریشم به لحاظ قداست، مناسب زیر پا نبودند و تنها بر دیوار آویخته می شدند. لذا مناسبترین طرح برای اینگونه قالیچه ها طرحهای سجاده و یا محراب بود. لیکن این روند الزامی بود و رفته رفته نقشها و طرحهای دیگر نیز بدون آنکه در قالبی سجاده ای باشند بدین امر اختصاص یافت.
طرحهای قالی قم همانند رنگهای مورد استفاده از تنوع و گستردگی خاصی برخوردارند. نقش بته همانقدر که در روستاهای ترک زبان همدان با حالت خاص منطقه مورد استفاده است در روستاهای فارس زبان قم نیز در زمینه های کرم در اندازه های دوزرع تا هفت متر یافت می شود.
طرحهای اسلیمی و ختایی، لچک ترنج دار و نیز طرحهای درختی همانند قالیچه های اصفهان از جمله طرحهای مورد نظری است که بیشترین تولیدات را به خود اختصاص می دهند.
نقشهای کومه ای (درختی، حیوانی، بوته ای) و شاه عباسی، گل فرنگ به لحاظ امکاناتی که طراح دررنگ آمیزی آنها دارد از زیبایی چشمگیری نسبت به رنگهای بدیع بهره مندند. طرح قالیهای شکارگاهی نیز گر چه از اصفهان نشأت گرفته لیکن نمونه های فراوانی از این طرح را در قالیچه های ابریشم بافت قم می توان مشاهده کرد و بالاخره با توجه به تنوع نقوش و مهارتی که در بافنده هنرمند قم سراغ داریم تعجبی نخواهد داشت اگر شاهد تولید طرحهایی هندسی و نیمه هندسی در بافتهای این منطقه باشیم، لذا بافت طرحهای هندسی همانند قالیهای قفقاز و نقشهای هراتی موسوم به ماهی درهم که در مدالیونی چند ضلعی متن قالی قم را بخود اختصاص می دهند گهگاه تعجب بیننده را که همواره به اصالت طرحهای هر منطقه می اندیشیده است برمی انگیزند.
آقایان حاج داوود کلهر، علی اولیایی، عباسی ملک و واقفی از جمله طراحان قم هستند که در طراحی قالیهای گومه ای و نقش شاه عباس تبحر دارند.
رنگها نیز نقش عمده ای در ابراز وجود بافته های قم در بازارهای جهانی داشته اند.
چاقو سازی:
چاقو سازی و ساخت انواع کارد، مقراض، قند شکن و گز لیک از صنایعی است که در بعضی از شهرهای ایران رواج داشته است.
ملیله کاری:
قدیمی ترین اشیای ملیله کاری ایرانی به روایت اکثر محققان تعلق به سالهای 550 تا 330 پیش از میلاد دارد. چه آنکه طی سالهای یاد شده به دلیل رواج استعمال ظروف گران قیمت از سوی طبقات ثروتمند، صنعتگران به اشیاء مصرفی حالتی تزئینی نیز می دهند و با آنکه بر اثر تاراج اسکندر و سپاهیان او، از ظروف و اشیاء فلزی گران قیمت این دوره که غنائم کم وزن و پر بها بودند اثر چندانی باقی نمانده ولی آنچه طی یکی دو قرن اخیر در اثر کاوشهای باستان شناسی یا به طور تصادفی از زیرخاک بیرون آمده نظیر گنجینه جیحون، همدان و شوش استادی و مهارت صنعتگران مؤید وجود ملیله کاری در ایران پیش از تاریخ است.
نقوش رایج در ملیله سازی همانند سایر پرنقوش صنایع دستی اکثراً ذهنی و ملهم از طرحهای قدیمی و سنتی است. نقشهای معروف ملیله عبارتند از: ماشین مله سی(ماشین ملیله)که معمولاً پس از دیواره چیده می شود و مشخص تر از بقیه است و به صورت حاشیه کار می شود.
برگ فرنگ که به گفته یکی از اساتید این فن در زنجان در زمان قاجار اواخر دوره فتحعلیشاه قاجار شخصی به نام حاج اسدالله طراح برگ فرنگ را در ملیله ابداع کرده است و سپس سبک چینی را تغییر داده و سبک خاصی را شروع می نماید، ریزجقه، غنچه، سر، چهار چشمه را می توان نام برد که هر یک دارای ویژگی خاصی است.
خرمهره، مظهر رنگ جادویی:
رنگ طلسم مانند ایرانیان، فیروزه ای آبی روشن است که بهترین نمونه اش را به روی خرمهره هایی که به چارپایان گران قیمت و نیز به کودکان برای دفع چشم بد می آویزند می توان دید.
این آثار در مقابر ایرانی از هزاره نخست تا دوره ساسانی دیده می شود و پیکره ها و نظر قربانیهای کنده کاری شده ای نیز در روزگاران هخامنشی و اشکانی رواج داشته است. هر مهره ای چون شکافته شود، حاوی بلور دانه دانه سفید رنگی است که به جای گل رس از خمیره سنگ ساخته شده ولی سختتر و خشن تر است. رازی را که همه سازندگان این مهره ها سعی در حفظ آن دارند این است که چگونه لعاب آبی رنگ یکدستی را به روی مهره، می توان ایجاد کرد بی آنکه هر مهره را روی سوزنی سوار نمود یا مهره ها را به یکدیگر چسباند یا اثری از شن یا خاکستر روی آنها به جا گذاشت.
بدنه مهره از گرد ریگ رودخانه ساخته می شود که نوع مرغوبی از کوارتز با محتوای کلرید است.
در قدیم خرمهره را به گردن خر و برخی از حیوانات دیگر می آویختند و به همین دلیل به"خرمهره" معروف شد. تغییر شکل دادن و افزودن فلز زرد در کنار دو سوراخ اطراف آن سبب شد که به شکل گردن آویز درآید و آمریکاییها از آن استفاده کنند. خرمهره به شکل صلیب و ماه و ستاره و قلب هم ساخته شده اما نوع دایره ای شکل و گردو آن خرمهره نامیده می شود. نام دیگر خرمهره"کوسوجی" است که برای دفع چشم زخم آن را به کلاه بچه می دوختند.
بنا بر شواهد تاریخی سابقه تولید خرمهره های رنگین به مصر باستان بازمی گردد و این مهره ها از ارزش تزئینی و مذهبی خاصی برخوردار بوده است. این مهره های رنگین به خمیر مصری معروف می باشند.
پس از دفن حضرت فاطمه معصومه(س) در باغ بابلان، برای اولین بار، بر فراز تربت پاک «آن حضرت» سایبانی از (بوریا) به امر «موسی بن خزرج» به پا شد که با مرور زمان از بین رفت تا اینکه در اواسط قرن سوم، 50 سال پس از رحلت حضرت معصومه(س)، توسط زینب دختر امام جواد(ع) قبه ای از آجر و گچ بر سر تربت که به صورت برجی ساخته شده بود، بنا نهاد و بعداً چند تن از زنان خاندان عصمت در داخل حرم دفن شدند (میمونه و ام محمد دختر موسی المبرقع – زینب دختر امام جواد(ع)) که بقعه ای روی آن ساختند که از دور سه گنبد نمایان بود. 33
در سال 350 ه درب بزرگی در حرم مطهر نصب گردید و تا اینکه در سال 457 ه «میر ابوالفضل عراقی» وزیر طغرل سلجوقی گنبدی را بنا کرد و «امیر مظفر احمد»، پادشاه آل مظفر در سال 605 ه مرقد را با کاشی های زیبا مزین نمود که تا عصر صفوی به همان صورت بود. 34
شاه اسماعیل صفوی در سال 925 ه ق گنبد را خراب نمود و گنبد جدیدی ساخت. ایوان شمالی یا ایوان طلا را با کاشی های معرق و فیروزه فام مزین نمود که بعدها فتحعلی شاه و ناصر الدین شاه این ایوان را طلاکاری کردند و شاه اسماعیل نیز شالوده صحن عتیق را ریخت. اقدامات فوق توسط دختر شاه اسماعیل به نام شاه بیگم انجام شد که مربی و منشی دیوان او «عماد بیک» می باشد که برخی از تاریخ نویسان محلی، ساخت گنبد دوم را به ایشان نسبت داده اند. 35
شاه تهماسب برای مرقد ضریحی از کاشی ساخت و ایوان جنوبی مدرسه فیضیه را بنا کرد، شاه عباس اول ضریح بهتری را نصب نمود و شاه عباس دوم صحن زنانه را در جنوب آستانه مبارکه ساخت، شاه سلیمان، گنبد را تعمیر نمود و مزین به گل های زنبق با طلا و لاجورد کرد. خشت های زراندودی به کار برد و مأذنه طلای صحن عتیق را نیز ساخت. خشت های طلا گنبد از بقایای خشت های طلائی است که نادرشاه در گنبد حضرت علی (ع) بکار برده و اضافه اش را به قم حمل نمودند که بعدها فتحعلی شاه آنها را برای ساختن گنبد استفاده کرد. در سال 1222 ه ق دو درب بسیار عالی در حرم نصب گردید و کف حرم و زیر پای ضریح با سنگ های مرمر مفروش شد و بعدها مدرسه دار الشفا و سپس مسجد بالاسر در سال 1236 ه ق بنا شد. نوه فتحعلی شاه درسال 1245 ه ق داخل گنبد را مقرنس نموده و با آئینه آراسته کرد و در سال 1275 ه ق ناصر الدین شاه ضریح نقره ای را مرمت نمود. 3
ایوان طلا:
ایوان طلا و دو ایوان کوچک تر جنب آن که درشمال روضه مقدسه واقعند، در سال 925 ه. ق توسط شاه اسماعیل صفوی از کاشی های معرق لاجوردی با سقف ساخته شد. بر فراز این ایوان کتیبه ای به خط ثلث سفید در زمینه لاجوردی، گرداگرد ایوان دیده می شود که متن آن را حدیث نورانی «الا و مَن ماتَ عَلی حُبِّ آلِ مُحَمَّد ماتَ شَهیدا...» تشکیل می دهد.
پس از این کتیبه، بدنه ایوان تا دو متر آراسته به کاشی های معرق و بعد از آن، کتیبه سراسری دیگری به چشم می خورد که بالای آن مقرنس های سقف ایوان با خشت های طلا آراسته شده است. طلاکاری ایوان در سال 1267 ه. ق به پایان رسیده که بانی طلاکاری بخشی از آن فتحعلی شاه و قسمتی دیگر از آن ناصر الدین شاه قاجار می باشد. ارتفاع ایوان طلا 80 / 14 متر وعرض آن 8 متر می باشد، در دو طرف ایوان طلا دو ایوان کوتاه تر قرار دارد که به کاشی های معرق آراسته شده است.
روبروی ایوان طلا، ایوان مدرسه فیضیه است که وجود نقاره خانه در بالای آن باعث زیبایی این صحن گردیده است. این ایوان در سال 925 ساخته شد که ارتفاع آن
50 / 14 متر، عرض آن 4 متر و دهانه آن 5 / 6 متر است.
ایوان آینه در جانب شرقی حرم مطهر و در صحن جدید قرار دارد که به خاطر آینه کاری آن، به ایوان «آینه» معروف است. این ایوان در سال 1302 ه ق توسط علی اصغر خان اتابک، معروف به امین السلطان، بنا و تکمیل گردید.
در پایین دیوار ایوان، به بلندی بیش از یک متر سنگ مرمر به کار رفته و هر بدنه آن با یک قطعه سنگ آراسته شده و از بالای آنها بدنه ایوان تا سقف آینه کاری شده است. در کمربند ایوان، کتیبه ای سراسری از سنگ مرمر وجود دارد که به خط ثلث آیه شریفه «اللّه نورُ السمواتِ و الارضِ ...» بر آن نقش بسته است.
بین ایوان و رواق شرقی حرم، ایوان کوچکی است که مانند ایوان اصلی با آینه کاری تزیین شده و برسر در آن حدیث شریف «مَن زار فاطمه بِقُم فَلَهُ الجَنَه» به خط نستعلیق مشکی دیده می شود. این مجموعه هنری کار هنرمند مشهور دوره قاجار، استاد حسن معمار قمی، است که به دستور میرزا علی اصغر خان اتابک (امین السلطان) بنا شده است.
ارتفاع ایوان آینه از سطح صحن 80/14 متر، عرض آن 87/7 متر و طول آن 9 متر است. این ایوان دارای چهار ستون سنگی به ارتفاع 11 متر می باشد که در جلو ایوان نصب شده و دو ستون دیگر در عمارت تالارچه در دو طرف همین ایوانست.
مناره های صحن عتیق: در صحن عتیق بر فراز ایوان طلا دو مأذنه استوانه ای رفیع قرار دارد، پوشش مأذنه های کاشی گرهی به شکل مارپیچ است که در میان پیچ ها با نام های مبارک «اللّه، محمد، علی» به خط بنایی نوشته شده است، این مأذنه ها به دستور «شهاب الملک محمد حسن خان شاهسون» در سال 1285 ه . ق ساخته شده که قبه آن در سال 1301 ه. ق توسط «کامران میرزا» فرزند ناصر الدین شاه طلاکاری گردید. ارتفاع این مناره ها از سطح زمین 20/33 متر و قطرشان 5/1 متر می باشد.
مناره‌های ایوان آینه که بر فراز پایه های دو طرف ایوان بنا شده از بلندترین بناهای آستانه هستند که هر یک دارای دو راه پله می باشد. ارتفاع این مناره ها از سطح بام 28 متر و از کف صحن 80/42 متر است. محیط آن 30/3 متر می باشد که از آثار امین السلطان و به معماری استاد حسن قمی می باشد. این مناره ها از نظر اسلوب ساختمانی به اشکال مختلف است. قسمت اول از سطح بام تا سه متر مضلع و قسمت دوم به ارتفاع 50 سانتیمتر مقرنس و بعد از آن به ارتفاع یک متر مدّور است. روی آن به ارتفاع 5/2 متر مثمن و بالای آن تا زیر طارمی چوبی، به شکل استوانه می باشد و در زیر طارم، کتیبه ای است به خط کوفی به ارتفاع 8 سانتیمتر و سپس مقرنس می باشد. پوشش هر دو مناره از بالا تا پایین سرتاسر کاشی گرهی است که در میان آنها نام خداوند متعال دیده می شود.
دو مأذنه در صحن بزرگ (نو یا اتابک) وجود دارد که رو به روی ایوان آینه واقع شده است و تا سال های اخیر مؤذنین در بالای آن اذان می گفتند. 37
محدوده نزدیک به ضریح مطهر را رواق می نامند. مهمترین رواق های حرم مطهر عبارتند از: رواق بالا سر، دار الحفاظ، آینه (شهید بهشتی) و رواق پیشرو.
شامل همان محوطه ای است که بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر را در برگرفته است. فضای این رواق با آینه کاری و گچکاری بسیار زیبا آراسته شده است.
محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر می باشد که از سابق در این محل خادمین و قاریان قرآن مراسم ویژه ای داشتند و خطبه شام گاهی خُدّام در این محل انجام می شود.
این رواق دربخش زنانه پایین پای حضرت قرار دارد. در سال های اخیر تعمیراتی در آن صورت گرفت که محل باشکوهی برای زیارت خواهران فراهم آمده است.
محوطه بین مسجد طباطبایی و ضریح مطهر می باشد که سال ها محل برگزاری مراسم خطبه صبحگاهی و عرض ادب خُدّام آستانه بوده و هم اکنون نیز این سنت ادامه دارد.
بنای صحن نو را «ابراهیم امین السلطان» درسال 1299ه.ق شروع نمود، بعد از مرگ او، پسرش علی اصغر اتابک به تکمیل بنای این صحن همت گماشت و در سال 1302 ه.ق آن را به پایان رساند. این صحن زیبا دارای چهار ایوان شمالی، جنوبی و غربی است، ایوان شمالی که ورودی آن از میدان آستانه است و ایوان جنوبی که ورودی آن از طرف قبله و ایوان شرقی که ورودی آن خیابان ارم می باشد و ایوان غربی همان ایوان آینه است که در هر یک از ایوان ها، ظرایف و آثار هنری معماری خاصی به کار رفته است. وجود این ایوان ها به ویژه ایوان آینه و قرار گرفتن حوض چند ضلعی در وسط صحن مطهر، زیبایی این مکان مقدس را چند برابر کرده است.
صحن عتیق از بناهای شاه اسماعیل صفوی است که اولین صحن بنا شده در بارگاه مبارکه حضرت معصومه (س) می باشد. این صحن بین چهار ایوان زیبا قرار گرفته است: ایوانی با عظمت در جنوب که همان ایوان طلا و ورودی صحن مطهر است، ایوانی در شمال که ورودی فیضیه به صحن را تشکیل می دهد، ایوانی در غرب که ورودی مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ایوان ورودی صحن عتیق به صحن نو قرار دارد.
در اطراف این صحن ایوان های مجلل و حجرات متعدد با زیبایی خاص وجود دارد، که از سال 1377 شمسی به دستور تولیت آستانه مقدسه مورد تعمیرات اساسی قرار گرفته است.
عنوان احکام مسجد فقط در دو نقطه از مجموعه آستانه جاری است، یکی محوطه جلوی محراب مسجد طباطبایی و دیگری محوطه ای در رواق بالاسر حضرت معصومه (س)، لذا بقیه مناطق احکام خاص مسجد را ندارد و بعدها نام مسجد بر مجموعه اطراف گذارده شده ا ست.
مسجد بالاسر از زیباترین رواق های آستانه و محل تشکیل مجالس عمومی و نماز جماعت است که در سمت مغرب روضه مطهره واقع شده است. این مسجد از بناهای شاه اسماعیل صفوی بود که در دوران صفویه به عنوان مهمان سرای آستانه شمرده می شد و در عهد قاجاریه تجدید بنا شد و به عنوان بزرگترین مکان سرپوشیده از اماکن متبرکه آستانه به شمار آمد. این فضا در سال 1338 ه.ق با ضمیمه شدن زمینی در غرب مسجد افزایش یافت و بر سه ستون قطور آجری استوار شد.
مسجد طباطبایی با گنبد پنجاه ستونی به جای صحن زنانه قدیم در جنوب روضه مطهره ساخته شده است. بانی این گنبد و مسجد با عظمت مرحوم حاج آقا محمد طباطبایی،فرزند حاج آقا حسین قمی، است. بنای این مسجد از سال 1360 تا 1370 ه. ق به طول انجامید.
این مسجد به جای موزه سابق ساخته شده و با کاشی کاری های جدید جلوه زیبایی دارد، بیشتر مراسم مذهبی حرم مطهر در این محل برگزار می شود.
از آنجایی که حرم مطهر سالانه پذیرای بیش از 14 میلیون زائر از تمام نقاط کشور می باشد، ضرورت توسعه و گسترش حرم مطهر به خوبی نمایان است. لذا با انجام اقدامات قبلی از سال 1378 طرح توسعه حرم مطهر به عنوان یک طرح ملی مطرح شده که هم اکنون در ناحیه ضلع جنوبی حرم مطهر توسط وزارت مسکن و شهرسازی آخرین مراحل خود را طی می کند و قسمت اعظم آن مورد بهره برداری قرار گرفته است. این طرح خصوصیات خاصی دارد که اجمالاً دارای دو شبستان بزرگ و دو صحن و توابع دیگر می باشد، و حدود 48000 متر مربع فضای سرپوشیده به مجموعه حرم اضافه شده است.
38
یکی از اماکن زیارتی در نزدیکی شهر قم، مسجد جمکران است. جمکران روستایی است در فاصله پنج کیلومتری شرق شهر قم که در قرن چهارم هجری از روستاهای به نام این منطقه بوده و بارها در تاریخ قم(صص 34، 35) از آن به عنوان روستایی که پیش از آمدن اشعریان به قم اهمیت داشته، یاد شده است. همان جا ذکر شده است که طایفه بنی اسد در جمکران قم استقرار یافتند (همان، ص 38) در آن کتاب روایات مختلفی در باره بنای این روستا آمده که از آن جمله، آن است که روستای جمکران را داود بن سلیمان بنا کرده است(60) این نقل ها نشان از تقدس این روستا از ایامی دیرین دارد.
بنای این مسجد، بنا به روایتی که قدمت آن و مأخذ معرفی شده، محل تردید واقع شده، (مدرسی، کتاب شناسی آثار مربوط به قم، صص 33 ـ 34) به دستور امام زمان (ع) صورت گرفته و ایشان به یکی از شیعیان جمکران دستور بنای آن را داده اند. به همین دلیل، مسجد یاد شده، تقدیس شده و در حال حاضر با عنوان مسجد مقدس جمکران از آن یاد می شود. کهن ترین تاریخی که در آن ثبت شده، سنگی است با تاریخ 1158 که اشعاری روی آن حک شده و نام آقا علی اکبر جمکرانی را به عنوان بانی مسجد می شناساند. (در باره جمکران و آداب و رسوم و عقاید و باورهای عمومی نسبت به آن بنگرید به: مسجد مقدس جمکران، سید جعفرمیرعظیمی).
ویژگی مسجد جمکران آن است که زایران فراوانی در شب ها چهارشنبه و جمعه داشته و هزاران نفر برای خواندن نمازی مخصوص به این مسجد می آیند. عقیده عمومی بر آن است که اگر کسی چهل شب متوالی به این مسجد آمده و نماز امام زمان را بخواند، موفق به دیدن امام زمان خواهد شد. طی دو دهه پس ازانقلاب اسلامی در ایران، بنای این مسجد توسعه عظیمی یافته و مسجد و صحن های اطراف آن، طی شب های یاد شده، میزبان چندین هزار نفر زایر می باشد. آمار زایرین سالیانه این مسجد، بالغ بر ده میلیون نفر برآورده می شود. به دلیل ورود این زایرین، وضعیت زیارتی شهر قم در دو شب یاد شده، به ویژه اطراف حرم، کاملا متفاوت با ایام دیگر است.
– دشت ها:
استان قم به طور کلی سرزمین نسبتاً هموار است و از دشت های پهناوری با ارتفاع متوسط کمتر از 1500 متر تشکیل شده است. مهم ترین دشت های استان عبارتنداز:
1 - دشت قم:
این دشت مهم ترین دشت استان قم محسوب می شود وتوسط رود قمرود و شعبه های آن مشروب می شود و از لحاظ کشاورزی وضعیت نیز دارای اهمیت است. رشد و توسعه شهر قم در این دشت صورت گرفته است.
2 – دشت سلفچگان و نیزار:
این دشت در جنوب غرب استان قرار دارد و رود قمرود از وسط آن عبور می کند. در شرق این دشت ارتفاعات اردهال و در غرب آن، کوه سخت حصار قرار دارد.
3 – دشت گازران (جعفریه):
دشت گازران در شمال غرب استان واقع است و از لحاظ کشاورزی دارای اهمیت زیادی است.
4 – دشت کهک:
دشت کهک در جنوب استان قرار دارد و توسط رودهای مختلف مانند وشنوه، فردو، و در باغ مشروب می شود.
5 – دشت خلجستان:
این دشت در غرب استان واقع است و توسط رودهایی مانند دستجرد و وروارید مشروب می شود. ارتفاع این دشت برخلاف دشت های دیگر استان از 1500 متر بیش تر است.
6 – دشت مسیله:
دشت مسیله ارتفاع کمی دارد و به طوری که پست ترین قسمت استان قم، سواحل دریاچه نمک است و ارتفاع آن از سطح دریا 795 متر است. رودهای متعددی که اغلب آن ها فصلی هستند، از این دشت عبور می کنند و وارد دریاچه فصلی نمک می شوند. قمرود، قره چای و رود مسیله از جمله این رودها هستند.
الف: جنگل
ب – مراتع:
اوضاع طبیعی و وسعت مراتع: مراتع استان قم در حدود 300، 870 هکتار زیر آورد می شود. این میزان حدود 4/77 درصد از وسعت استان و حدود 97/0 درصد از کل مراتع کشور را به خود اختصاص می دهد. مرتفع ترین مراتع قم در ارتفاع حدود 3000 متری و کم ارتفاع ترین آن ها در حاشیه دریاچه نمک با ارتفاع 790 متر از سطح دریا قرار گرفته است از این مراتع 39 درصد در اراضی کوهستانی و کوهپایه ای و 61 درصد بقیه در دشت واقع شده است.
مراتع استان از نظر سیمای پوشش گیاهی به سه دسته تقسیم می کنند: بوته زار، بیشه زار، علفزار.
1 – بوته زار: بوته زارها با اشغال حدود 97 درصد از سطح مراتع بیش ترین مساحت را به خود اختصاص داده اند. انواع گیاهی این قسمت عبارتنداز: درمنه، گون، پرند، جارو سفید و انواع علف شور.
2 – بیشه زار: این نوع از مراتع در روی مخروط افکنه رودخانه مسیله (از الحاق رودخانه های قمرود و قره چای) ومخروط افکنه رود شور در جنوب قلعه دیرو در حاشیه باریکی در اطراف حوض سلطان گسترده اند. گونه گیاهی غالب، درختچه گز است. در منطقه مسیله به این نقاط (جنگل) می گویند.
3 – علفزار: این نوع از مراتع در دشت مسیله (در شرق استان) در بستر انشعابات و شاخه های مزعی سیلاب های مربوط به رودخانه های مسیله، رود شور، بند علی جان (از الحاق رودخانه های جاجرود و کرج) به وجود می آید.
«انواع مراتع (از نظر فصل چرا)»
1 – مراتع قشلاقی (زمستانی): مراتع قشلاقی در نواحی شرقی و قسمتی از بخش مرکزی استان دیده می شود.
2 – مراتع ییلاقی (تابستانی): این نوع مراتع در نواحی کوهستانی خلجستان و کهک قرار دارند. روییدن گیاهان در این مناطق دیرتر شروع می شود. در این مناطق، به علت سردی هوا، طول دوره رشد گیاهان کوتاه است. این مراتع از مراتع خوب استان به شمار می رود.
3 – مراتع میان بند (بهار و پاییزه): این مراتع بین دو مراتع قشلاقی و ییلاقی و پیش تر در اطراف روستاها قرار دارند. مراتع استان را از نظر میزان تولید علوفه در هکتار به چند درجه تقسیم می کنند؛ مراتع عالی، خوب، متوسط، فقیر و خیلی فقیر لازم به ذکر است که اراضی بیابانی جزء مراتع فقیر و خیلی فقیر محسوب شده است. ارقام جدول با تقریب کمتر از 100 گرد شده است. متاسفانه در سال های اخیر، به علت چرای بی رویه، از سطح مراتع عالی کاسته شده است و در حال حاضر، بیش تر مراتع از نوع مراتع فقیر است.
1) کمبود آب؛ 2) خشکی هوا؛ 3) شوری خاک؛ 4) تغییرات زیاد دما؛ 5) کمبود مواد آلی و .... به همین دلیل استان قم از نظر پوشش جنگلی بسیار فقیر است.
البته جنگل های مصنوعی به صورت پارک های جنگلی، به منظور تلطیف هوا، احداث شده که از نظر تولیدات جنگلی مورد بهره برداری قرار نمی گیرد. متاسفانه توسعه این جنگل کاری ها که در سالیان گذشته همواره از روندی مثبت برخوردار نبوده است، طی سال های اخیر، کاهش یافته است.
انواع پوشش گیاهی:
1 – درخت گز: پوشش گیاهی گز در منطقه مسیله و حاشیه رودخانه قره چای (عسگر آباد) وجود دارد. با توجه به وضعیت اقلیمی منطقه قم، می توان پوشش گیاهی گز را جزء مراتع به حساب آورد.
جنگل های گز غالباً در دل کویر، در شوره زارهای کناره دریاچه نمک و حوض سلطان قرار دارند؛ یعنی در شرق و شمال شرقی استان. گیاه گز خواص قابل توجهی دارد؛ خواصی چون: نور سپند، پسند، مقاوم در برابر خشکی و مقاوم در برابریخ بندان های شدید. در گذشته از چوب درخت گز، زغال تهیه کردند که در زمستان به مصرف سوخت می رسید. گز زارها در جلوگیری از فرسایش گز به عنوان بزرگ ترین و مطمئن ترین منابع تولید علوفه برای شترهایی هستند که در منطقه مسیله زیست می کنند. در مجموع باید گفت جنگل های گز، عامل مهمی در برقراری تعادل در اکوسیستم منطقه و حفظ محیط زیست بیابان هستند.
2 – پوشش گیاهی بادام: این جنگل ها در غرب استان (به خصوص در خلجستان) واقع شده اند. درختان بادام در مقابل کم آبی مقاوم بوده و از عمر متوسط – برابر 25 سال – برخوردارند و به وسیله بذر زیادی می شوند. ویژگی های زیست محیطی این پوشش گیاهی عبارت است از: جلوگیری از فرسایش خاک و تبدیل شدن به محلی امن برای پناه گرفتن پرندگان و جانوران مناطق سردسیر مانند کبک و تیهو.
3 – جنگل بنه (پسته وحشی): بنه درختی است شورپسند که در خاک های شور رشد می کند و حتی در زمین های سنگلاخی می تواند به حیات خود ادامه دهد. این درخت، در مقابل کم آبی و سرمای شدید و یخ بندان شدید نیز مقاوم است.
